تقويم هزارگی
(گاهشماری، نجوم و ستاره شناسی)
گاهشماری هجری خورشیدی
گاهشماری هجری خورشیدی هزارگی یا تقویم هجری شمسی بر پایهٔ تقویم جلالی با مبدأ هجری است. این گاهشماری از ۳۶۵ روز در قالب ۱۲ ماه تشکیل شده است و براساس تقویم جلالی (دقیق‌ترین تقویم جهان) سرآغاز آن اعتدال بهاری در نیمکرهٔ شمالی است. با این تفاوت که مبدأ آن هجری است. این تقویم بر پایه سال اعتدالی خورشیدی برابر با ۳۶۵٫۲۴۲۱۹۸۷۸ روز است. که سال تقویمی آن ۳۶۵ و ۳۶۶روزه (کبیسه) می‌باشد. هر سال دارای ۴ فصل با نام‌های بهار، تابستان، خزان- پاییز، و زمستان است و هر فصل ۳ ماه دارد و هر ماه تقریبا ۴ هفته و هرهفته ۷ روز با نام‌های شمبه، یکشمبه، دوشمبه، سه‌شمبه، چارشمبه، پنجشمبه و جمعه دارد. هر سال با ۱ حمل (فروردین) و فصل بهار آغاز می‌شود. بلندترین روز سال در ۱سرطان و بلندترین شب سال در شب یلدا (از غروب ۳۰ قوس (آذر) تا طلوع آفتاب در ۱ جدی(دی) رخ می‌دهد. ماه‌های تقویم هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه). هستند.

گاهشماری هجری قمری
 این گاهشماری براساس چرخش ماه است که سالنمای مذهبی هزارگی است. از این سالنما در بسیاری از آیین‌های اسلامی، از قبیل روزه، حج، تعیین ماه‌های حرام و عزاداری استفاده می‌شود. این سالنما از هجرت پيامبر اسلام، سال ۶۲۲ میلادی از مکه به مدینه مبدا قرار گرفته است. در این گاهشماری هر سال ۱۲ ماه دارد که هر کدام باتوجه به ماه هلالی ۲۹روزه یا ۳۰روزه هستند. ماه هلالی یکدور چرخش کره ماه بر مدار خود مابین فاصله زمانی مشاهده دو هلال ماه است. ماه‌های این گاهشماری به‌ترتیب عبارتند از: محرم، صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول، جمادی‌الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده، و ذیحجه که هزاره ها روزه، عیدها و محرم را بر اساس این ماه ها بر پا می دارند. در تقویم هجری قمری هلالی، برای توالی ماه‌های ۲۹ و ۳۰ روزه نظم و قاعده مشخصی وجود ندارد. از این رو ممکن است چند ماه متوالی ۲۹ روزه یا ۳۰ روزه وجود داشته باشد.

تقويم دوازده حيواني هزارگی
هزاره ها هر سال اين تقويم را به اسم حيواني نام گذاري کرده اند که اصل و ریشه آن ترکی است. این گاهشماری از موش شروع و به خوک ختم مي شود و يک دوره دوازده ساله را تشکيل مي دهد. چيني ها نیز اين تقويم را به کار مي برند. این سالنما نه تنها در تاريخ هزارگی بلکه در فرهنگ عامه آنان نيز نفوذ عميق پيدا کرده است. به طوري که هزاره ها هرسال از دوازده سال را منسوب به يکي ازاين حيوانات مي کنند. این تقسیم بندی در موقع تحويل سال اهميت فراوانی برای آنان دارند. زیرا به باور هزاره ها خصوصيات و ویژگی این حيوانات تأثيري در وقايع و حوادث سال جديد دارد. و همين طور در روحيات و خلق و خوي و سرنوشت افراد و تولد شدگان آن سال گویا بی تاثیر نیست. به طور نمونه در باور هزاره ها سال اسب، سالي پرتحرک و پرفعاليت، با پيروزي تلقي مي شود و سال سگ، سالي پرمخاطره و توأم با سوءتفاهم و دشمني و ستيز است. سالي که با موش شروع شود، خصوصيات موش را در طالع و سرنوشت نوزاد موثر می دانند. رفاه يا قحطي سال پیش رو را با  سال موش تعیین می کنند و می گویند: موش موزی است و سال بدی خواهیم داشت. از این رو هزاره ها در موقع تحويل تلاش دارند که بدانند؛ اسم سال آينده، بنام کدام حیوان است، یا سال آتي به چه حيواني تعلق دارد، تا با پيشگوئي هائي که مي شود به اوضاع سياسي و اجتماعي آينده نظر کنند.
اديب و شاعر قرن هفتم هجري ابونصرفراهي که خود ترک و هزاره بوده در اثر بديع و جاوداني خود «نصاب الصبيان» نام این حیوانات را به زبان فارسي و عربي به صورت شعر درآورده است:
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار/ زين چارچو بگذري نهنگ آيد و مار
آنکه به اسب و گوسفند است حساب/ حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار.
بنابراین هزاره ها بر اساس گرما و سرما، خشکی و رطوبت که تاثیری فراوانی بر زندگی روز مرۀ آن ها دارند سال ها را بر اساس خوی و خواص حیوانات نامگذاری کرده اند. این دوره از سال دوازده سال است که چنین است:1- موش. 2- گاو. 3- پلنگ. 4- خرگوش. 5- نهنگ. 6- مار.7- اسپ.8- گوسپند. 9- میمون/شادی. 10- مرغ.11- سگ. 12- خوگ. اگر در هزارستان سال خورشیدی نو شود؛ مرد هزاره از دیگری خواهد پرسید که: امسال چه سالیه؟ جواب خواهد شنید که سال گوسپو. این نکتۀ زبانی قابل یاد آوری است که هدف از سال مرغ- ماکیان نیست بلکه هدف از آن هر نوع پرنده به طور مطلق است که در متون کهن پارسی هم از نام مرغ، مطلق پرنده را آورده اند.
ماه های سال
ماه های هزارگی یکی رسمی است که در افغانستان معمول است مانند: حمل، ثور، جوزا، سرطان اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت. اما غیر رسمی آن چنین است: اورال، ايد، برريد، سرتایستو، چیله تایستو، آخر تایستو، تخم ریز، برگ ریز، چیله زمستو، بامو، سيا بار، نجير.
 فصل های هزارگی مانند پارسی است: بار، تایستو، تیرما یا خزان، زمستو. ماه های ایرانی مانند: فروردین، اردیبهشت و... رواج ندارد. به جای آن حمل، ثور و جوزای  نجومی را به کار می برند. ماه های غیر رسمی هزارگی با توجه به ماه های نجومی هزارگی چنین اند:
جدول) ماه های هزارگی
 
اورال    حمل      
اید    ثور      
بررید    جوزا      
سرتایستو    سرطان      
چیله تایستو    اسد      
آخیر تایستو    سنبله      
تخم ریز    میزان      
برگ ریز    عقرب      
چیله زمستو    قوس      
بامو    جدی      
سیابار    دلو      
نجیر    حوت     

 گاهشماري‌ و فرهنگ شفاهی‌‌هزارگی ‌
 در فرهنگ شفاهی مردم هزاره همگرایی و تداخل فرهنگ و تقویم مربوط به تعيين ‌سعد و نحس‌ روزها و احكام‌ نجوم‌ است‌ که هزاره ها به آن (حساب) می گویند. فرهنگ مردمی و گاهشماري‌ در شئون‌ مختلف ‌زندگي‌ مردم ‌هزاره حضور جدی دارد. به طور نمونه گاهشماري هاي ‌شمسي‌ و قمري‌ هزارگی دركشاورزي‌، آيين های عبادی‌ و مذهبي‌ و غيرمذهبي‌ دیده می شود که همواره عجین با فرهنگ شفاهی این مردم است. اين‌ رويكردها شامل‌ موضوعات ‌مختلفي‌ مانند: اهمیت ماه‌ و سال‌ در جشن ها و عزاداري ها و آغاز و پايان‌ فصل ها‌، روزهاي‌ باقي مانده‌ يا گذشته از ماه و سال را شامل می شود.
بنابراین گاهشماري هاي‌ مردم‌ هزاره را می توان چنین دسته بندی کرد:
1- گاهشماري هاي‌ كشاورزي
‌2-  دامداري‌
 3- جشن ها و عزاداري ها.
در این تقویم و تعیین زمانی، آيين ها و شعائري‌ است‌ كه باید‌ هر كدام‌ در موقع ‌معين‌ خود برگزار شوند. بنابراين‌ كاربردگاهشماري‌ در عقايد و باورهاي‌ مردم‌ هزاره همرا با تعیین زمان برای برگزاری آيين ها و شعائرهای مردمی‌ اهمیت بسیار دارد. زیرا هزاره ها در زمينه های‌ امور مذهبي‌، آيين های مردمی و دینی شعائر گوناگونی دارند که با فرهنگ شفاهی این مردم یکی شده اند. آداب‌ و رسوم ماه رمضان، عیدها‌، ده‌ روز اول‌ محرّم‌، آیین های عبادی دینی و مذهبی در طول سال و روز  عروسی ها، شادی ها و عزاداری ها، رؤيت‌ هلال‌ (آغاز و پايان‌ ايام‌ روزه‌داري‌)، آدابي‌ كه‌ براي‌ روزهاي‌ هفته‌ و برخی‌ روزهاي‌ مهم‌ سال‌ و ماه ها‌ دارند اهمیت گاهشماری هزارگی را نشان می دهند. آراي‌ گوناگوني‌ درباره‌ سعد يا نحس‌ بودن‌ روزهاي‌ هفته‌، روزهاي‌ ماه‌ و اختيارات‌ ماه هاي‌ سال نشان از اهمیت تقویم هزارگی دارند.
در فرهنگ نجومی و آیینی هزارگی روزهاي‌ اول‌ هر ماه از‌ سال قمری و خورشیدی‌ آثار و ویژگی خاص‌ خود را دارد‌. برخی از روزهاي ماه و سال از نظر نحس‌ يا سعد بودن تاثیر زیادی در شادی ها و غم های این مردم دارند. از جمله‌، روز سيزدهم‌ ماه‌ صفر يكي‌ از نحس ترين‌ روزهاي ‌سال‌ هزارگی است‌. در این روز سفر نمی روند و عروسی نمی گیرند. افزون‌ بر ماه ها، روزها، زمان های تعیین شده دینی و مذهبی هستند كه‌ هر كدام‌ شعائر و محرّماتي‌ دارد كه‌ تخلف‌ از آن ها گناه‌ محسوب‌ مي‌شود.
در گاهشماري‌ دوازده‌ حيواني‌، برخی‌سال ها به طور نمونه (سال‌ گاو) سعد و برخی‌ ديگر (سال‌ خوك‌) نحس‌ محسوب‌ مي‌شوند. آیین هاي‌ گوناگونی در سال‌ قمري‌ (عیدها، مراسم‌ و عزاداري ها) وجود دارند که برخی شادی را می طلبت و برخی غم گسترده و همگانی را بدنبال دارند.
در زمينه‌ اموركشاورزي‌، تعبيرهاي‌ گوناگوني‌ از طول‌ سال‌، تقسيم‌ سال‌ به‌ فصول‌ مختلف‌ و پديده‌هايي‌ كه‌ به‌ نحوي‌ با اموركشاورزي‌ در ارتباط اند (انواع‌ بارش هاي‌ برف ‌و باران ‌بر اساس‌هنگام‌ بارش‌ يا ميزان‌ آن ها، وزش‌ انواع‌ بادها و مانند آن‌) وجود دارد که درگاهشماری هزاره ها بسیار مهم اند که با تاثیر ستارگان و نجوم سنتی تعیین زمان می شوند. بادها، باران ها و موسم هاي‌ روي‌ دادن‌ آن ها در هزارستان با هواشناسی مردمی‌ ارتباط نزدیک دارند. هزاره ها باور دارند که بيشترين‌ باران ها در روزهايي‌ از سال‌ كه‌ شماره‌ آن ها به‌ شش‌ ختم‌ شود مانند (ششم‌، شانزدهم‌ و مانند اين ها) می بارند.
تقسيم‌بندي‌ فصل ها‌ در تقویم هزارگی به‌ دوره‌هاي‌ زماني‌ مختلف‌ مانند: دوره‌هاي‌ چهل‌روزه‌ و بيست‌روزه‌، به عنوان‌ چله‌ بزرگ‌ و چله كوچك(خرد و خردک)‌ مشخص‌ مي‌شوند، که ريشه‌ در شدت‌ گرما يا سرما در فصل های‌ سال‌ دارند. در اين‌ ميان‌، تقسيم‌بندي‌ زمستان‌ به‌ چله‌ بزرگ‌ (چهل‌ روزه‌) که پس از آن (شست و شکست) می آید؛ تعیین کننده سرما در این فصل است. هزاره ها باور دارند که پس از گذشتن شست روز از سرمای زمستانی، شست و شکست می شود و کمر زمستان می شکند. در نتیجه زمین از درون گرم می شود و برف های روی آن شروع به ذوب شدن می کنند. چله كوچك یا خرد و خردک‌(بيست‌ روزه‌) است که همواره با گرما و سرمای شدید همراست. در مورد چله زمستان ضرب المثل است که می گویند: ماه نجیر که به آن (نجیر جر جر) می گویند؛ گفته است که اگر پس از من ماه اورال و شست و شکست نبود کره اسپ یا گوساله را در شکم مادرش یخ می زدم، اما چه کنم که پشتم خالی است و ماه اورال کمر من را با شست و شکستش؛ شکسته است. چله تابستان با شست و شکست گرما همراست که در اول سنبله اتفاق می افتد. چله ها در تقویم هزارگی با روز وازگشت تعریف می شود. (روز وازگشت) زمانی است که خورشید بطرف بالا به سمت شمال می رود و روزها دراز و درازتر می شود، اما وقتی به انتهای بلندی رسید، باز می گردد و روزها شروع به کوتاه شدن می کنند که به آن روزبازگشت یا روزوازگشت می گویند. روزوازگشت یکبار در تابستان در اول سرطان و یکبار در زمستان در ماه جدی اتفاق می افتد که روزها شروع به بلند شدن می کنند.

تاثیر ستارگان بر زندگی هزاره ها
توغل
توغل در حساب نجومی هزارگی زمانی اتفاق می افتد که دو ستاره (جره)  شوند، یعنی به هم برسند. به طور نمونه وقتی ستاره میچید (پروین) با ماه قرین شود، توغل اتفاق می افتد. توغل همواره با گرما و سرمای شدید یا بارندگی همراست که هزاره ها به آن (پیچیش) می گویند. توغل در یک ماه یکبار اتفاق می افتد و بیشتر در اول، وسط و آخر ماه واقع می شود.

قمر در عقرب
قمردرعقرب زمانی اتفاق می افتد که ستاره عقرب (گژدم) با ماه قرین شود. قمردرعقرب همواره با گرما و سرمای شدید یا بارندگی همراست که هزاره ها به آن (پیچیش) می گویند. قمردرعقرب در یک ماه یکبار اتفاق می افتد و بیشتر در وسط  و 24 ماه اتفاق می افتد.

خاصیت برخی از ستارگان
ستاره گوخور(گاوخور)
ستاره گوخور(گاوخور) که روزگاری باعث مرگ و میرگاوان در هزارستان شده بود به این نام خوانده شده است. وقتی این ستاره بر آید باید گاوان را در شب یا روز اول برون آمدن آن، خانه کرد و از چشم ستاره دور داشت. این ستاره مانند ماه تاثیر عجیبی بر زمین دارد. همان طور که ماه بر جزر و مد دریا تاثیر دارد، برآمدن این ستاره برگرما و سرما و همین طور باد و باران تاثیر بسزای دارد. بر آمدن این ستاره همواره با (پیچیش) همراست. 
ستاره میچید(پروین)
این ستاره ها معمولا در ماه سرطان در آسمان ظاهر می شوند. پدیدار شدن این ستاره ها همواره با پیچیش و سرما و گرما همراست.گرمای زیاد در فصل بر آمدن میچید، باعث خشک شدن گیاهان می شود. مردم پیش از بر آمدن میچید با رنگ گیاه (ال لنگ) پشت گاوان و رمه را رنگ می کنند تا از تاثیر منفی میچید در امان باشند.
 (قوس قد بارو – دلو برف- حمل برف و  بارو – ثور‌ شب‌ بارو روز خیالو- خر ره کنو پالو- بورو خانه سیالو) ترانه است که پیر مردان هزاره به تکرار می گویند. این ترانه نشان از تاریخ برف باری، باد و  باران شدید در هزارستان دارد که بر اساس‌ محاسبه‌ بزرگان‌ منطقه‌ انجام می گیرد.
همین طور چهل ‌روز پس‌ از بهار به‌ نام‌ «چهلم‌ بهار» مراسمی در هزارستان بوده که امروزه‌ برافتاده است. هزاره ها در شب‌ آغاز زمستان‌ (يلدا) را شب‌ چله‌ زمستانی می گویند.
درباره‌ ورود خورشيد به‌ بعضي‌ از صورت هاي‌ فلكي‌ منطقه‌البروج‌ نيز، بجز عقايد و آراي‌ احكام‌ نجومي‌، عقايدخاصي در هزارستان‌ وجود دارد. به‌ باور مردم‌ هزاره‌، تعداد عقرب هاي‌ که (قمر در عقرب)  می شود؛ هنگامي‌ است كه‌ خورشيد وارد برج‌ عقرب‌ مي‌شود.
در تقویم هزارگی بروج فلکی (برج‌های دوازده‌گانه) است که بر اساس (دایره مسیر حرکت ظاهری سالانه خورشید در آسمان) بناشده است. و هر قسمت یک برج فلکی نامیده می‌شود. از سویی از آن رو که هر برج فلکی نماینده حرکت یکماه خورشید بر نوار دایرة‌البروج است. ترجیحا به برج به معنی ماه بعنوان یک دوازدهم سال نیز اطلاق می شود.

(نیمه شب سه شنبه، مهرماه- میزان: 1390 خوابگاه استادان موسسه تحصیلات عالی ابن سینا- کابل).